Mình rất thích xem những câu nói hay và cuốn sách ảnh lịch sử như những cuốnCentury hay Decades của Phaidon chả hạn. Những cuốn loại khổ bé chứ không phải loại to đùng. Không chỉ nói về nghệ thuật chụp hình nền đẹp nhân vật hay bối cảnh hình ảnh hài hước mà còn cả cách chú giải: ngắn gọn mà bao quát, gợi mở, không diễn giải lại những “manifest content” của ảnh.

Ở Việt Nam làm chắc khó. Vì độ tin cậy của hình ảnh và thông tin về bối cảnh cũng nhiều khi bị sai lạc. Đáng thất vọng nhất là một số bức ảnh kinh điển của nhiếp ảnh thời chiến từng được giải thưởng quốc tế hóa ra đã bị chỉnh sửa can thiệp, thậm chí chưa chắc bối cảnh đã đúng. Tuy vậy, lọc ra thì vẫn có những bức ảnh xem gai người. chẳng hạn bức ảnh nữ du kích Đồng Tháp vác hòm đạn chạy băng qua trảng cỏ (1974). Có thể nói gì về bức ảnh không rõ mặt và thậm chí hình người bị nhòe đi thế?

(Về bức ảnh này, các bạn xem thêm phần cmt của Candid trong phần bàn thảo)

Dù có phải là “băng qua lửa đạn” hay không, người xem vẫn thấy cảm giác bất trắc. Dù đằng sau có những đoàn người tiến lên, nhưng bức ảnh về một người đàn bà chân trần chạy trong khung cảnh không nơi ẩn nấp như thế, qua thời gian, ý nghĩa hào hùng giảm đi mà ý niệm thương cảm tăng lên nhiều hơn. Chiến tranh thực hà khắc và tàn tệ, đẩy con người vào thế đu với mệnh. Đây là lớp diễn ngôn phái sinh, chắc ngoài chủ định của người chụp. Nói chung không có bức ảnh hay bài ca nào lỗi thời, mỗi sản phẩm có một thông điệp gốc và nội dung mới theo cách “đọc lại” như Roland Barthes đề xuất.

Còn đây là một số bức ảnh lấy từ trang Brightside.me, một trang cốt các bộ ảnh vui vẻ về thú cưng, phụ nữ với đàn ông khác nhau ra sao…, nhưng cũng có một số bộ ảnh kiểu Centurycủa Phaidon, chúng cũng có những diễn ngôn mới khi xem bằng con mắt ngày nay. Thử phân tách.

Bức ảnh duy nhất còn lại của một nhân chứng trận Borodino – trận đánh của quân Nga với đội quân của Napoleon ngày 7. 12. 1812 (ai đọc “Chiến tranh và Hòa bình” của Lev Tonstoi đều biết). Được chụp một thế kỷ sau, người cựu chiến binh này khi đó 117 tuổi.

Chúng ta có thể nói gì về bức ảnh năm 1912 trên? Bên cạnh việc biểu hiện còn là việc ngoại suy. Nói cho đúng thì đây hẳn là khuôn mặt của chiến tranh – sau 1 thế kỷ, người dân cày Nga này hình như vẫn nghèo túng, áo choàng rách và ngồi trên cái ghế đóng từ gốc cây sần sùi ở trước ngôi nhà có vẻ thô kệch. Bên cạnh là người vợ/con đang phải coi ngó. có nhẽ bên cạnh cái nghèo thì đấy là cái còn lại bất biến-tình người. Các trận chiến nói chung chỉ làm sang cho các vị tướng, một đôi ông vua bà hoàng và một số nhà tiểu thuyết thích đại tự sự.

Thợ sơn tràng, Portland, Mỹ, 1915. Một cái cây đồ sộ, có nhẽ hiện chỉ còn một số nơi trên thế giới còn. phương tiện chặt cây nhỏ bé, thô sơ, nhưng đã đốn hạ đại bộ phận cây nguyên sinh địa cầu này. Những người đàn ông này chắc cũng không giàu lên, dù trông có vẻ kiêu hãnh về công việc.

Một nữ giới trẻ Iran, 1960. Thật khó hình dong đây là một nữ giới của một quốc gia Hồi giáo, chứ đừng nói là khắc kỷ. Nhưng đó, truyền thống là thứ được sáng chế ra, như ý niệm từ cuốn sách nghiên cứu của E. J. Hobsbawm và T. O. Ranger (The Invention of Tradition).

Trong khi đó, hãy xem ảnh tiếp đây:
Fawzia Fuad, công chúa Iran và hoàng hậu Ai Cập, 1939. Một công chúa và hoàng hậu xứ Ả Rập ăn mặc và điểm trang y sì các nữ minh tinh Hollywood. Bà cũng ngồi trên một cái ghế kiểu quý tộc châu Âu. Ngay cả vương miện cũng theo kiểu châu Âu. Nếu không có chú giải người ta dễ nghĩ ngay đây là một diễn viên Mỹ/Anh như kiểu Vivien Leigh. Ai mà biết được sang thế kỷ sau, phụ nữ mấy xứ này lại gắn chặt với hình ảnh trùm khăn kín như bưng.

Chữa bệnh đau lưng bằng gấu. Rumani, 1946. Bà bệnh nhân có vẻ vui! Với một con gấu chắc phải tạ rưỡi! Nhìn ảnh khó mà nghĩ đến một nước châu Âu giữa thế kỷ 20. dĩ nhiên là sau chiến tranh và ở một nước Đông Âu xa xôi thì nghèo rồi.

Trong cuốn Century còn có bức ảnh về trại trẻ mồ côi Rumani năm 1990, toàn những đứa trẻ đói, ngồi trước cái bàn dài với những cái đĩa rỗng tuếch và sứt mẻ. Trong khi đó, Ceausescu Nicolae Ceausescu [Tổng Bí thư, Chủ tịch nước CHXHCN Rumani bị xử tử năm 1989] nhọc lòng với kiểu sống xa hoa của riêng mình hơn, thập niên trước còn xây một cái cung Quốc hội to hạng nhất nhì thế giới.

Cũng Rumani, nhưng quả tình đáng ngưỡng mộ. Các công nhân ‘chuyển’ một tòa nhà chung cư cao tầng nặng 7600 tấn đến vị trí mới, nhằm mở mang một đại lộ ở tỉnh thành Alba Iulia, Rumani, 1987.

Alice Liddell — cô bé là nguyên mẫu cho tiểu thuyết lừng danh của Lewis Caroll, Alice’s Adventures in Wonderland. [Alice ở xứ sở diệu kỳ]. Đây là cô bé nghèo, vì áo váy rách rưới. Bàn tay trái giấu gì đó sau lưng, tay phải chìa ra như đựng hay như đang xin. Tuy nhiên khuôn mặt thật xinh đẹp và ấn tượng. Những bộ phim sau này đã mỹ lệ hóa hình ảnh Alice rất nhiều, thật khó mà bảo đây là nguyên mẫu cho bộ phim màu mẽ gần đây của Hollywood. (Về bức ảnh này, các bạn xem thêm phần cmt của Hằng nhé).

Thời kỳ Đại Suy thoái. Khi các nhà sản xuất bột mì nhận thấy các bà mẹ nghèo đến nỗi họ phải may xống áo cho con bằng vải bao bột mì, họ bắt đầu cho in những hình hoa văn vui tươi lên vỏ bao. Đây có nhẽ là bức ảnh với ghi chú đáng yêu nhất. Khuôn mặt người đẩy xe chở bao bột cũng vui và hiền hậu. Các vỏ bao không có hoa văn giống nhau đồng loạt mà khá đa dạng. Chủ nghĩa nhân văn là như vậy thôi.

Hoa hậu New Zealand ngã bất tỉnh trong cuộc thi Hoa hậu Hoàn vũ thế giới năm 1954. Ngược với bức ảnh trên, bức ảnh này lại đáng sợ vì cảm giác bất nhẫn. Có lẽ cảnh huống bất thần, các người đẹp bên cạnh chắc chưa kịp phản ứng hay hành động gì, họ vẫn đứng yên vị, trừ ba cô bên cạnh (Cuba, Honduras và Nhật). Cô Achentina bên này còn không nhìn xuống bạn cùng thi. Trông các cô đứng giống nhau tựa các chai nước ngọt trong siêu thị. Xì căng đan nhầm vương miện có là gì nhỉ?